Yu’un jchi’iltaktik jchanubtasvanejetik. Yan k’ux-elan te chanel.
Me’on ts’ibetik
Jk’elanoj yunenal j-abilal te xchapanel ts’ib ts’ibabil te ts’ubil [lum, te ta xokon me’nal xchi’uk s-umul tse’oj j-altsajel ololetik.
Ts’ib xchapaojsbaik te spich’el yo’nton antsetik,
sts’isoj sba te sjoylej smakal yibil j-altsanvanejetik:
syuxub sjol sk’ojetel sbolil jnaklejetik.
Ich’mul ts’ib chak’ iluk svokol jmileltik,
vokolil taki pak’al komel te sbek’ sat me’on untik,
sk’elel xanebal yan k’ux-elan te nopel.
Ts’ib lok’tabilik te ya’lel sat jvi’nal untik,
me’nal ok’el xjipjun te sk’alk’al xokon me’nal,
st’abel te o’ntonal tsajal lut’bil te yich’ob ik’ jmilvanejetik.
Ts’ib cholbilik tal te sjelp’unel tuk’ xchi’uk te o’lol yut [chobtik,
sts’unel tal sts’unub lekil koltael,
ya’bat jmilvaneje yakil spuksbaik xva’etik te bebetik.
Ts’ib t’sibabilik te stsajal ch’ich’el sbel sjol yo’nton
jvokolil unen tsebetik te xanebal slo’il jlumaltik,
xchapaik nopbenaletik te yut xanvital naetik.
Ts’ib sts’ibabilik te sa’el smelolal
xchi’uk ya’iel k’uyun li epal p’ajel yilbajinel
jteklumetik vo’ne s-anelik k’alal muyuk to ulem jkaxlantike.
Ts’ib yavinojik sa’el lekilal,
sp’ejanik batel sbelal lekil kuxlejal,
ts’ib xchi’uk ya’lel satil xpojojet yaltal te svitsal pat o’ntonal.
Jtsobvanej me’il
Te avok ak’ob xjimjun li spok’
xchi’uk svochetel sk’opojel ch’anal jteklumetike.
Xjits’etik jelvel bek’ tuk’ te achikin.
Spukujil ts’i’ totil jmilvanej x-uts’uts’et te avok,
xjok’lajet muel te atsek xchi’uk te avinkilel.
Smuk’ta uch’ob ch’ich’ jmilvanej,
li sts’i’take xaxbatel slikeb komon pojbail,
ts’ujlajet xch’ich’el ye
a’ xch’ich’el li bats’i yajval lumetike.
Xchijijet bek’ tuk’ te sba avalabtak
xniknun likel li balamile.
Cha vak’inta batel stojlejal jva’lejtik
xchi’uk xcholchunel stak’el li k’ope.
Yabtejebinoj ak’ejoj xchi’uk sk’ak’al avo’nton chanav li atsebetike.
Jun cha’vo’ sjelp’unojik stuk’al lo’il
yantike skuchojik stuk’al li bel jol o’ntonal
laj avak’ iluk komel te ats’ibe.
Li lajelale chanav
te k’aep xchu’untasoj
pukujil totil jmilvanej.
Esomal j-ilbajineletik xyuk’uk’et
sk’anik li lekilal te’o x-uch’uch’et xch’ich’ele.
Xjiplajan chak’ sba iluk te spech’ ajol
li juju ok’ sjelevel osil k’ak’al,
yokli jelevel li avinikilel,
yibiltaoj st’abel te o’ntonal
li avalab milvilike.
Te snaul amuch’ k’u’
nak’al spich’el yo’nton li avalab
chukajtik te xch’ojonal ik’al ilbajinele.
Ch’anal xa jik’jun
cht’ab te avo’nton li avoltak yil svokolik
te yut xchukebal jmilvanejetik,
te yu bu sta sbaik te k’elel
li vokolil xchi’uk li j-ilbajinel lekilale.
Publicados en el poemario Me’on Ts’ibetik/ Letras humildes, colección “El ala del tigre”, UNAM, México, 2020.
Imagen de portada: Dibujo zapatista